W ramach konsekwentnych działań na rzecz zrównoważonego rozwoju dziedzictwa kulturowego, Türkiye (Turcja) osiągnęła kolejny kamień milowy w obszarze ochrony i rewindykacji zabytków. Po 65 latach do kraju powrócił zrabowany w latach 60. ze starożytnego miasta Boubon w prowincji Burdur wykonany z brązu posąg cesarza rzymskiego Marka Aureliusza. Przez wiele lat znajdował się on w zbiorach Muzeum Sztuki w Cleveland (Cleveland Museum of Art.) w stanie Ohio, skąd został zwrócony do Türkiye (Turcji) dzięki współpracy z władzami amerykańskimi. Było to możliwe dzięki wspólnym wysiłkom tureckiego Ministerstwa Kultury i Turystyki, Biura Prokuratora Okręgowego na Manhattanie oraz amerykańskiego Departamentu Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
Posąg Marka Aureliusza, datowany na II i III wiek n.e., to unikalne dzieło sztuki starożytnej przedstawiające cesarza rzymskiego jako filozofa. Uważany za jedną z najpiękniejszych rzeźb z brązu w Anatolii, artefakt ten w latach 60. został nielegalnie wydobyty i przemycony z Boubon, położonego w dystrykcie Gölhisar w południowo-zachodniej prowincji Burdur. Eksponat przechodził z rąk do rąk, aż w końcu trafił do Muzeum Sztuki w Cleveland. Po wieloletnich i wytrwałych staraniach na drodze prawnej i dyplomatycznej, posąg został zwrócony przez USA i wkrótce zostanie zaprezentowany publiczności na wystawie w stolicy Türkiye (Turcji), Ankarze.
Przełomowe badania i historyczny zwrot
Prawdziwe pochodzenie posągu Marka Aureliusza zostało po raz pierwszy ujawnione przez profesor Jale İnan, pierwszą kobietę – archeolog pochodzącą z Türkiye (Turcji). Jej badania utorowały drogę do rozpoczęcia w 2021 roku przez tureckie Ministerstwo Kultury i Turystyki wspólnego śledztwa prowadzonego z Biurem Prokuratora Okręgowego na Manhattanie i HSI (Departament Bezpieczeństwa Wewnętrznego). Działania te doprowadziły do zwrotu wielu artefaktów pochodzących z Boubon, w tym posągów i popiersi cesarzy rzymskich: Lucjusza Werusa, Septymiusza Sewera i Karakalli. Wieloletnie analizy naukowe, dokumenty archiwalne i relacje naocznych świadków ujawniły również, że posąg Marka Aureliusza pierwotnie należał do budowli Sebasteion w Boubon. Na podstawie tych dowodów Biuro Prokuratora Okręgowego na Manhattanie i HSI uznały roszczenia Türkiye (Turcji) za uzasadnione i nakazały Muzeum Sztuki w Cleveland zwrot posągu.
Kulturowe zwycięstwo nauki oraz zdecydowanych działań prawnych i dyplomatycznych
Mimo, że Muzeum Sztuki w Cleveland złożyło odwołanie od decyzji o konfiskacie, twierdząc, że pochodzenie rzeźby z Boubonu nie jest jednoznaczne, Türkiye (Turcja) zgodziła się na przeprowadzenie analiz naukowych w celu udowodnienia swoich roszczeń. W maju 2024 roku, pod nadzorem ekspertów z tureckiego ministerstwa, wykonano silikonowy odlew stopy posągu, który precyzyjnie dopasowano do podstawy odnalezionej w starożytnym mieście Boubon. Z najwyższą starannością zebrano również próbki gleby i ołowiu z domieszką węgla. Analizy przeprowadzone przez prof. Ernsta Pernickę w laboratoriach Centrum Archeometrii im. Curta Engelhorna w Niemczech jednoznacznie potwierdziły, że posąg faktycznie znajdował się niegdyś w Sebasteion. Ponadto próbka gleby z wnętrza posągu wykazuje bardzo podobny skład chemiczny i stosunek izotopów strontu do trzech próbek gleby z Boubon oraz próbki z wnętrza posągu „Waleriana” znajdującego się w Muzeum w Burdur, który również pochodzi z Boubon. Po ujawnieniu wyników najnowszych badań Muzeum Sztuki w Cleveland zrezygnowało z postępowania sądowego i zgodziło się na zwrot posągu Türkiye (Turcji).
W swoim oficjalnym oświadczeniu muzeum zaznaczyło:
„Muzeum docenia współpracę ze strony przedstawicieli władz w Türkiye (Turcji) i biura prokuratora okręgowego, która pozwoliła na naukowe wyjaśnienie kwestii związanych z posągiem. Bez tych najnowszych badań muzeum nie byłoby w stanie z całą pewnością stwierdzić, że posąg znajdował się niegdyś w tym miejscu.”
Decyzja ta odzwierciedla konstruktywne podejście, które szanuje zarówno integralność praktyk muzealnych, jak i prawo do zwrotu dziedzictwa kulturowego.
Prokurator Okręgowy na Manhatanie Alvin Bragg podkreślił wartość tej międzynarodowej współpracy, zaznaczając, że śledztwo – obejmujące liczne przesłuchania świadków i szczegółowe analizy medycyny sądowej – dostarczyło niepodważalnych dowodów na to, że posąg został zrabowany ze starożytnego miasta Boubon. Z zadowoleniem przyjął decyzję muzeum i potwierdził znaczenie zwrotu dziedzictwa kulturowego na należne mu miejsce.
Minister Kultury i Turystyki Republiki Türkiye (Turcji), Mehmet Nuri Ersoy w oświadczeniu opublikowanym w jego mediach społecznościowych, określił tę znaczącą restytucję jako „historyczne osiągnięcie”. W komunikacie minister Ersoy zaznaczył, że proces ten, przeprowadzony we współpracy z Biurem Prokuratora Okręgowego na Manhattanie i HSI, oznacza coś więcej niż tylko zwrot artefaktu kulturowego – stanowi historyczny sukces możliwy dzięki połączonej sile dyplomacji, prawa i nauki.
Choć proces rozpoczął się od poważnych wyzwań, to jednak cieszy fakt, że ostatecznie zakończył się on w konstruktywny sposób, kładąc podwaliny pod przyszłą współpracę między Muzeum a Ministerstwem.
Sprawa ta stanowi również cenny precedens dla przyszłej współpracy między krajami pochodzenia dzieł, organami śledczymi i muzeami, oferując model rozwiązywania złożonych kwestii proweniencji dzieł sztuki poprzez przejrzysty i oparty na dowodach dialog.
Globalna wizja Türkiye (Turcji) dotycząca dziedzictwa kulturowego
Powrót posągu Marka Aureliusza do Türkiye (Turcji) to nie tylko kulturowe zwycięstwo, ale także wspólny sukces prawa międzynarodowego, nauki i dyplomacji. Jest to również jeden z najważniejszych kamieni milowych w trwającej walce Türkiye (Turcji) z nielegalnym handlem antykami. Kraj niezmiennie dąży do odzyskania wszystkich dóbr dziedzictwa kulturowego, które zostały wywiezione za granicę. Stanowią one część szerszej wizji Türkiye (Turcji), która stawia na pierwszym miejscu ochronę i zrównoważone zarządzanie bogatym dziedzictwem kulturowym kraju.
W ramach projektu „Dziedzictwo dla Przyszłości”, zakładającego prowadzenie prac archeologicznych na terenie całego kraju podczas wszystkich pór roku, Türkiye (Turcja) kontynuuje prace wykopaliskowe i konserwatorskie w wielu starożytnych miejscach oraz dąży do zwiększenia do 2026 roku liczby znaczących prac archeologicznych do 800.
